İnsanın varoluşundan beridir, birçok boyut ve varvasyonda karşımıza çıkan sanatın ve onu yaratan sanatçının önemi kuşkusuzdur. Sanatın kitlelere ulaşması da şüphesiz sanatçı için önemlidir. Bu kapsamda sanayi devrimiyle birlikte basım tekniklerinin gelişmesi ve ilerleyen zamanlarda televizyon, internet gibi ortaya çıkan çeşitli çoğaltma yayma ve veri barındırma araçlarının varlığıyla birlikte bu anlamda sanat ve sanatçı adını duyurmada ve yaptığı işin kitlelere ulaştırmada yarar sağlasa da aynı olguların varlığından kaynaklı olarak, çeşitli açılardan zarar görmüş ve bundan kaynaklı birçok hukuki problem ortaya çıkmıştır. Buna ilişkin olarak Fikri haklar kavramı önem kazanmış ve bu hakların kapsamının çizilmesi, korunması ve geliştirilmesine yönelik devletler yasal düzenlemeler yapmış hatta ülkeler arasında birçok uluslararası anlaşma akdedilmiştir.
Türkiye’deki hukuk sisteminde de doğal olarak eser sahiplerinin yanında eseri halka ulaştıran sanatçıları da koruma altına alan düzenlemeler yapılmış, bu kişiler 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda ‘’icracı sanatçı’’ adı altında tanımlanarak, günümüz dünyasında yetersiz de olsa bir takım düzenlemeler yapılmıştır.
İcracı Sanatçı Kimdir?
İcracı sanatçı emeğiyle bir eseri yorumlayarak kitlelere ulaştıran kişiye denir. Eser Sahibinin Haklarına Komşu Haklar Yönetmeliği’nde de ‘’ İcracı sanatçı : Sanat eserleri ile folklor eserlerini düzgün biçimde yorumlayan, tanıtan, anlatan, söyleyen, çalan ve çeşitli biçimlerde icra eden oyucuları, ses sanatçılarını, müzisyenleri ve dansçıları vb. diğer kişileri,’’ şeklinde tanımlanmıştır.
Dolayısıyla ses sanatçıları, dizi veya film oyuncuları, müzisyenler, tiyatro yönetmenleri vb. yukarıdaki tanıma uygun kişiler icracı sanatçı olarak kabul edilecektir.
Yine İcracı Sanatçının tanımı ve icracı sanatçıların hakları Fikir Sanat Eserleri Kanunu ve Komşu haklar yönetmeliğinin yanı sıra, Türkiye’nin de taraf olduğu WIPO İcralar ve Fonogramlar Sözleşmesi (WPPT) Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması(TRIPS) gibi birçok uluslararası sözleşmeyle de koruma altına alınmıştır
İcracı Sanatçı Olarak Korunma Şartları
-Gerçek Kişi olmalıdır
Faaliyetin içeriği gereği sadece gerçek kişiler tarafından icra edilebilecek nitelikte olduğundan Tüzel kişiler icracı sanatçı olarak kabul edilemeyecektir.
-Sanat Faaliyet İcra Ediyor Olmalıdır
Sanat faaliyeti göstermek de aranan şartlardan biri olup, teknik hususlarda yardım eden kişiler icracı sanatçı olarak korunmayacaklardır. Örneğin kameramanlar, makyajcılar, suflörler bu sebeple icracı sanatçı olarak korunmayacaklardır.
-Eserin İcrası Söz Konusu Olmalıdır
FSEK kapsamında Eserler, ilim edebiyat eserleri, musiki eserler, güzel sanat eserleri, sinema eseri olarak sayılmıştır. Bu eserlerin icra edilmesi aranan şartlardan biridir. İcranın da özgün bir nitelik taşıması sanatsal açıdan icracının da bir katkıda bulunması ve icranın geniş kabul edilebilecek nitelikte bir kitleye yönelik icra edilmesi gerekmektedir.
İcracı Sanatçıların Telif Hakları Nelerdir?
İcracı Sanatçıların da eser sahiplerinin eser üzerindeki haklarına benzer olarak kendi icrası üzerinde mali ve manevi birtakım hakları bulunmaktadır.Bu haklar telif hakları olarak da bilinmektedir Şüphesiz ortada var olan eserden faydalanıldığından eser sahibinin rızasının alınması gerekmekle birlikte bu rızanın varlığı durumunda icracı sanatçı hukuki olarak birtakım haklar elde eder. Bu haklara, bağlantılı haklar(komşu haklar) denilmektedir. Eser üzerinde doğrudan hakkı bulunmayan icracı sanatçının bağlantılı haklarından olan, Mali haklar ekonomik anlamdaki haklarını oluştururken manevi haklar ise icracının şahsına bağlı haklar olarak tanımlanabilir. Bu haklar da kendi içerisinde bir takım gruplara ayrılmakta ve hak devirlerinin gerçekleştiği sözleşmelerde ve açılan davalarda bu hakların ve devrin içeriği önem arz etmektedir.
İcracı Sanatçının Manevi Hakları
İcracı sanatçıların Manevi hakları 2 gruba ayrılmaktadır.
a)İcrasının İtibarını Zedeleyecek Şekilde Değiştirilmesini Yasaklama Hakkı
İcranın içeriği icracı sanatçının itibarını zedeleyecek şekilde değiştirildiği takdirde icracı sanatçı bunun önlenmesini ve yasaklanmasını talep etme hakkına sahiptir Bu husus FSEK madde 80/1-A-b.1 de: ''İcracı sanatçılar, mali haklardan bağımsız olarak ve bu hakları devretmelerinden sonra dahi, tespit edilmiş icraları ile ilgili olarak uygulama şartlarının gerektirdiği durumlar hariç, icralarının sahibi olarak tanıtılmalarını ve icralarının kendi itibarlarını zedeleyebilecek şekilde tahrif edilmesi ve bozulmasının önlenmesini talep etme hakkına sahiptirler.'' şeklinde hüküm altına alınmıştır. Dolayısıyla icracı sanatçılar icra üzerinde değişiklik yapma hakkını 3. Kişilere devretse dahi itibarını zedeleyecek değişikliklere müdahale hakkı bulunmaktadır.
b)Adın Belirtilmesi Hakkı
İcracı sanatçıların yukarıda anılan madde uyarınca tespit edilmiş icralarla ilgili adlarının belirtilmesini talep etme haklarının bulunduğu açıktır. Eser Sahiplerinin Haklarına Komşu Haklar Yönetmeliği’nin 10. Maddesinde de
‘’İcracı sanatçılar, koro ve orkestralarda şef ve solistler, tiyatro gruplarında şeflik yapan veya başrol oynayan aktörler işaret, resim ve ses nakline yarayan araçlarda adlarının belirtilmesini isteme hakkına sahiptirler.’’ Şeklinde bu husus hüküm altına alınmıştır. Bu kapsamda örneğin bir oyuncunun icra ettiği sinema ya da dizi filminin jeneriğinde adının belirtilmesi hakkı mevcuttur. Yine icraya yer verilen reklam, afiş vb. her türlü materyalde de adın belirtilmesi hakkına sahiptirler
İcracı Sanatçının Mali Hakları
Bağlantılı (komşu) hak sahibi icracı sanatçının eser üzerinde mali hakları da kanun kapsamında ortaya konulmuştur. Mali haklar kısaca icracı sanatçıların eserin icrasından ekonomik olarak yararlanmasını sağlayan ve bu hakları ihlal eden kişilere karşı yaptırım uygulama hakkı veren olgulardır. FSEK Madde 80/1-A 2,3,4 te ve Yönetmeliğin 7. Maddesinde mali haklar konusunda düzenleme yapılmıştır. Bu hakların tanımı oldukça detaylı ve kapsamlı olup aşağıda sadece bu hakların neler olduğu sıralanmıştır:
-Tespit Hakkı
-Çoğaltma Hakkı
-Yayma Hakkı
-Temsil Hakkı
-Umuma İletim Hakkı
İcracı Sanatçıların Mali ve Manevi Haklarının Devri
İcracı Sanatçıların Mali Haklarını bedel karşılığında yapımcılara devredebileceği FSEK madde 80 kapsamında belirtilmiştir. Ancak yalnızca yapımcıya değil meslek birliklerine veya 3. Kişilere de devredebilirler. Uygulamada çoğu kez eser sahipleri gibi icracı sanatçılar da bu haklarını yapımcılara devretmekte, yapımcılar ise buna ilişkin gerekli reklam ve tanıtım faaliyetlerini yürütmektedirler. Keza İcracı sanatçılar haklarının korunması ve takibi için meslek birliklerine de bu haklarını devredebilirler. Manevi haklar ise şahsa sıkı suretle bağlı haklardan olduğundan devri mümkün olmasa da eser sahipleri gibi icracı sanatçıların da manevi haklarını devredebilecekleri doktrinde kabul edilmektedir.
Av.Yusuf ÖZDOĞRU